Historia tablicy pamiątkowej poświęconej absolwentkom Gimnazjum Żeńskiego Marii Gajl, sanitariuszkom poległym i zmarłym w służbie dla Ojczyzny w latach 1917-1920.
W Zakładach Naukowych Żeńskich Marii Gajl (obecnie III Liceum Ogólnokształcące im. płk. Dionizego Czachowskiego) w Radomiu przy ulicy Długiej (obecnie Traugutta) w dniu 20 maja 1934 roku, podczas uroczystości poświęcenia nowego gmachu tegoż zakładu naukowego, założonego w 1906 roku, odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona czterem wychowankom - bohaterkom tej szkoły, poległym i zmarłym w ofiarnej służbie dla Ojczyzny w latach 1917-1920.
Były to: Teresa Grodzińska, Maria Cyrańska, Zofia Tokarska i Eugenia Tochterman. Pracowały one jako sanitariuszki Polskiego Czerwonego Krzyża w szpitalach wojskowych w latach 1916-1920.
Uroczystości rozpoczęły się nabożeństwem w kościele pobernardyńskim, gdzie zgromadziły się wychowanki i nauczycielki z dyrektorką szkoły Marią Gajl i Komitetem Organizacyjnym na czele oraz rodzice uczennic i przedstawiciele władz, duchowieństwa, organizacji społecznych i prasy, a ponadto delegacje ze sztandarami Koła Czerwonego Krzyża i żeńskiej chorągwi harcerskiej. Po nabożeństwie wszyscy zebrani udali się do gmachu szkolnego, gdzie na wstępie przemówił prefekt szkoły ks. Seweryn Kiersztajn podkreślając, że szkoła ta wychowuje młodzież na zasadach religijnych i przygotowuje ją do ofiarnej pracy na rzecz państwa. Inspektor radomskiego obwodu szkolnego Chlewski podkreślił zasługi tej znanej i cenionej w Radomiu placówki, z której to wyszły cztery bohaterki narodowe, które swą wielką ofiarnością dla Ojczyzny dały wyraz głęboko pojętego patriotyzmu. Po przemówieniach nastąpił akt poświęcenia nowego gmachu przez prefekta szkoły ks. Seweryna Kiersztajna.
Drugą część uroczystości stanowiło odsłonięcie tablicy pamiątkowej, poświęconej czterem wychowankom szkoły, które pracowały jako sanitariuszki w szpitalach wojskowych, pielęgnując i ratując z całym poświęceniem rannych żołnierzy. Aktu odsłonięcia tablicy dokonała w imieniu Komitetu Organizacyjnego Mieczysława Pietrusiewiczowa, była wychowanka tej szkoły, sanitariuszka z czasów I wojny światowej, przewodnicząca Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet i nauczycielka gimnazjum państwowego. Wyraziła ona przekonanie, że zarówno dzisiejsze, jak i późniejsze pokolenia wychowanek tej szkoły, wzorować się będą na tych dzielnych sanitariuszkach. Po odsłonięciu tablicy była nauczycielka tej szkoły Zofia Węgleńska, pracująca jako sanitariuszka w szpitalach wojennych w Radomiu w latach 1915-1920, oddała hołd swym byłym koleżankom. Jedna z sióstr poległej bohaterki Teresy Grodzińskiej, dziękując kierownictwu szkoły za uczczenie pamięci zmarłej oświadczyła, że Główna Komenda Harcerstwa Polskiego w Warszawie zatwierdziła nazwę drużyny harcerskiej przy Gimnazjum Marii Gajl jako «Drużyna Harcerska im. Teresy Grodzińskiej». Następnie dyrektorka gimnazjum Maria Gajl, oddając hołd zmarłym, zwróciła się do byłych wychowanek z podziękowaniem za podjęcie inicjatywy wmurowania tablicy. Akt hołdu dla poległych zakończyło przemówienie dowódcy 72. Pułku Piechoty i prezesa Polskiego Czerwonego Krzyża w Radomiu, płk. dypl. Kawińskiego, który podkreślając zasługi poległych uczennic, stawiał je jako wzór obecnym na uroczystości dziewczętom. Orkiestra wojskowa odegrała hymn narodowy.
Tablica wmurowana została w holu gimnazjum obok popiersia Józefa Piłsudskiego. Wykonana była z białego marmuru. Tablica zaginęła w latach okupacji niemieckiej. Została zdjęta przez Niemców w 1940 roku.
Po wielu latach zrodziła się myśl odtworzenia i wmurowania tablicy pamiątkowej w III Liceum Ogólnokształcącym im. płk. Dionizego Czachowskiego w Radomiu oraz upowszechnienia wiedzy na temat życia i działalności bohaterskich sanitariuszek z okresu I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Inicjatorami dzieła odsłonięcia tablicy byli nauczyciele historii: Anna Prokop i Przemysław Bednarczyk. Dyrektor Szkoły Danuta Sawicka objęła patronat nad Projektem „Przywróćmy Pamięć”, który skierowany został do mieszkańców Radomia, a w szczególności do radomskiej młodzieży i nauczycieli. Dzięki Jej staraniom Zakład Kamieniarski „KAMAR” Szczepana i Mariusza Kowalskich został fundatorem i wykonawcą tablicy.
Uroczystości związane z odsłonięciem tablicy pamiątkowej poświęconej absolwentkom Gimnazjum Żeńskiego Marii Gajl, poległym i zmarłym w służbie dla Ojczyzny w latach 1917-1920, odbyły się w dniu 17 listopada 2007 roku.
mgr Anna Prokop
