Opisując radomską historię powstania styczniowego, nie można pominąć udziału ojców bernardynów. Powstanie poprzedziły bowiem manifestacje patriotyczno-religijne. Okres tych zdarzeń rozpoczął się w Radomiu od uroczystego nabożeństwa w 30-tą rocznicę wybuchu powstania listopadowego.
Na uroczystość do klasztoru oo. bernardynów przybyli wówczas jako honorowi goście weterani z lat 1830/31. Wieść o krwawych wydarzeniach warszawskich z 2 i 27 lutego 1861 roku poruszyła mieszkańców Radomia. W maju najczęstszą formą manifestacji były śpiewy patriotyczno-religijne pod kamienną figurą Matki Boskiej stojącej przed klasztorem bernardyńskim. 19 maja 1861 roku figurę tę przybrano w wieńce i kwiaty, a na wzniesionym łuku triumfalnym z orłem polskim w koronie umieszczono napis „Królowo Korony Polskiej, módl się za nami”. Gdy tłum zaczął śpiewać pieśni narodowe i wnosić okrzyki antyrosyjskie, wkroczyło wojsko. Kilkanaście osób uwięziono. Kościół i klasztor oo. bernardynów stały się w tym czasie centralnym punktem manifestacji patriotyczno-religijnych w mieście. W wielu miejscowościach Królestwa Polskiego na pamiątkę krwawych wydarzeń warszawskich z 1861 roku stawiano krzyże i sypano kopce. Podobnie uczyniono w Radomiu, 8 sierpnia 1861 roku na cmentarzu okalającym klasztor usypano kopiec i postawiono krzyż. Władze rosyjskie uważnie obserwowały wszelkie działania ojców bernardynów. Gdy 14 października 1861 roku namiestnik Karol Lambert proklamował w całym Królestwie Polskim stan wojenny, władze zaczęły ze szczególną surowością zwalczać śpiewy i kazania patriotyczne. Do kościołów wysyłani byli szpiedzy. Stan wojenny nie był jednak końcem manifestacji, lecz początkiem organizacji spiskowej. Klasztor oo. bernardynów stał się ważnym ogniskiem pracy spiskowej. Bernardyni pomagali także w tworzeniu struktur konspiracyjnych. Owe czynności naraziły duchownych na prześladowania i represje. W nocy z 27 na 28 listopada 1864 roku zamknięto i zapieczętowano klasztor na mocy ukazu carskiego z 8 listopada 1864 roku.
Poświęcenie i zaangażowanie w sprawy narodowe naraziły duchownych na więzienie i wygnanie. Z radomskiego konwentu na Syberię zesłano czterech ojców: P. Domańskiego, R. Klimkiewicza, J. Mielechowicza i T. Zaborka. Sześciu zakonników przeniesiono karnie do innych klasztorów, do aresztu więziennego zaś trafiło trzech gwardian.
Kościół pw. Św. Katarzyny, klasztor oo. bernardynów i Kolegium Pijarów to miejsca, których historia bezpośrednio zbiega się z wydarzeniami powstania styczniowego. Nie są to jednak jedyne miejsca pamięci tamtego czasu. Często, chodząc ulicami miasta, nie jesteśmy w pełni świadomi, jakie miejsca mijamy i z jak ważnymi wydarzeniami historycznymi się one wiążą? By uchronić je przed całkowitym zapomnieniem, nieustannie powinniśmy odkrywać ich przeszłość.
Jednym z takich miejsc jest Apteka „Pod Białym Orłem” na ulicy S. Żeromskiego 5, w której z inicjatywy Antoniego Podworskiego na suficie został namalowany romantyczno-klasycystyczny plafon przedstawiający białego orła w trakcie lotu. Jest on jakby zawieszony w przestworzach, a w szponach trzyma berło będące symbolem panowania i sprawiedliwości. W 1863 roku apteka była miejscem, w którym często kontaktowali się ze sobą powstańcy, informując się wzajemnie o prowadzonych działaniach.
Z powstaniem styczniowym wiąże się także dawny Szpital Miejski w Radomiu przy ul. Malczewskiego (w czasie powstania był to Szpital św. Kazimierza). Ordynatorem był wówczas znany radomski lekarz - Emil Gosławski - który nie tylko leczył, ale i ukrywał rannych powstańców. Na skutek tej działalności został aresztowany na kilka miesięcy. W budynku Radomskiego Szpitala Specjalistycznego im. dr. Tytusa Chałubińskiego przy ul. A. Tochtermana 1 znajduje się tablica upamiętniająca postać tego wybitnego lekarza i społecznika.
Kościół pw. Św. Wacława na Placu Stare Miasto 13 to kolejne miejsce pamięci o powstaniu styczniowym. W II połowie XIX w. budynek kościoła został zamieniony przez władze rosyjskie na etapowe więzienie, z którego wywożono więźniów na Syberię. O tamtych wydarzeniach przypomina nam dziś jasny kolor posadzki kościelnej wyznaczający wielkość ówczesnej celi.
Rynek – w czasie powstania styczniowego w centralnym punkcie Rynku - w miejscu, gdzie obecnie stoi pomnik Czynu Legionów - ustawiono szubienicę, na której wieszano powstańców. W ten sposób zginął m. in. Matwiej Bezkiszkin, były sztabskapitan straży granicznej.
W domu przy ul. M. Reja 4 mieszkał i tworzył Walery Przyborowski - uczestnik i późniejszy historyk powstania styczniowego, także autor takich powieści, jak: „Szwedzi w Warszawie” i „Bitwa pod Raszynem”. W czasie powstania służył w oddziale gen. Mariana Langiewicza oraz płk. Zygmunta Chmieleńskiego. Ranny w walce trafił do krakowskiego szpitala. Do Radomia powrócił dopiero w 1900 roku, wtedy to podjął pracę jako nauczyciel historii oraz literatury w Szkole Handlowej.
Szczególnym miejscem pamięci jest Mauzoleum płk. Dionizego Czachowskiego na Placu 72 Pułku Piechoty. Mauzoleum powstało w 1938r. z inicjatywy ks. Jana Wiśniewskiego, a jego celem było upamiętnienie postaci bohaterskiego przywódcy powstania styczniowego oraz przechowanie jego pośmiertnych szczątków. Tak się jednak nie stało, ponieważ pułkownik Czachowski został pochowany na wiejskim cmentarzu w Bukównie. W 1938 roku szczątki bohatera powstania styczniowego przeniesiono do mauzoleum przed kościołem oo. bernardynów, obecnie zaś spoczywają one w sarkofagu w kaplicy adoracyjnej tego samego kościoła.
Z powstaniem styczniowym wiąże się także krzyż przy ul. Warszawskiej. To właśnie tam, na terenie ówczesnych koszar wojskowych, dokonywano egzekucji powstańców przez rozstrzelanie. W ten sposób zginęło 29 powstańców.
Radom to miasto, w którym – wbrew pozorom – zachowało się wiele śladów wydarzeń z czasu powstania styczniowego. Znając te miejsca pamięci, przebieg działań powstańczych i nazwiska walczących wówczas bohaterów, utrwalamy przeszłość w naszej codzienności. Dzięki temu wydarzenia sprzed 150 lat są nadal żywe.
Milena Kloczkowska, kl. 2B
Źródła zdjęć:
http://www.rekord24.pl/atrakcje/zabytki/zespol_klasztorny_bernardynow_w_radomiu,15,1,0.html
http://www.informacjaturystyczna.radom.pl/index.php?pname=124
http://www.cozadzien.pl/wiadomosci/radom/12169.html
Artykuł przedrukowany z numeru jubileuszowego („CzachPress”, Styczeń 2013) wydanego z okazji 150. rocznicy powstania styczniowego.